Potwierdzenie stosowania tzw. skargi pauliańskiej w stosunku do zobowiązań podatkowych – orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego

18 kwietnia 2018 r. Trybunał Konstytucyjny, po zbadaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, orzekł, iż art. 527 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 2017 r. poz. 459, ze zm.) w zakresie, w jakim znajduje zastosowanie na zasadzie analogii legis do ochrony należności publicznoprawnych, jest zgodny z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Tym samym Trybunał Konstytucyjny potwierdził, iż organy podatkowe mogą stosować tzw. skargę pauliańską celem egzekucji zobowiązań podatkowych.

Należy podkreślić, iż art. 527 § 1 Kodeksu Cywilnego stanowi podstawę prawną do wytoczenia powództwa lub podniesienia zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku zawarcia czynności prawnej z dłużnikiem. Przepis ten normuje instytucję nazywaną tradycyjnie skargą pauliańską, której celem jest ochrona interesu wierzyciela na wypadek nielojalnego postępowania dłużnika, który, z pokrzywdzeniem wierzyciela, wyzbywa się składników swego majątku na rzecz osób trzecich lub majątek ten obciąża, zaciąga kolejne zobowiązania i w ten sposób stwarza lub pogłębia stan swojej niewypłacalności. Przepisy Kodeksu cywilnego wprowadzają dodatkowo tzw. domniemania, które ułatwiają wierzycieli zastosowanie skargi pauliańskiej. Chodzi tutaj w szczególności o wskazanie, że:

• par. 3.  Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
• par. 4.  Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.

Rzecznik Praw Obywatelskich wskazywał, że w procesie stosowania prawa doszło do ukształtowania się jednolitego rozumienia art. 527 § 1 k.c. w ten sposób, że dopuszcza on, na zasadzie analogii, możliwość dochodzenia należności publicznoprawnych na drodze cywilnej w formie skargi pauliańskiej. Skarb Państwa, realizując swoje funkcje władcze w sferze imperium (egzekwowanie należności publicznoprawnej) może bowiem korzystać z dodatkowego środka ochrony swojej wierzytelności, nieprzewidzianego w przepisach Ordynacji podatkowej. Dzięki temu organy państwa mają możliwość zaspokojenia się z majątku innej osoby niż podatnik. W ocenie RPO, jest to niezgodne z konstytucyjną zasadą poprawnej legislacji.

Ponadto, jak wynikało z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich: Mając na uwadze fakt, że w regulacji podatkowej nie ma odesłania do przepisów k.c. normujących instytucję skargi pauliańskiej, obywatel ma prawo oczekiwać, iż konstrukcja ta nie będzie mechanicznie przenoszona na sferę prawa podatkowego. Działanie takie narusza w ocenie Rzecznika, konstytucyjną zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa, jak również bezpieczeństwo prawne osoby trzeciej, działającej w charakterze uczestnika obrotu, która nabywa rzecz lub prawo majątkowe od podatnika. Państwo bowiem, w sposób pozaustawowy stosuje wobec obywatela instytucję mającą korzenie w innej dziedzinie prawa, co prowadzi do tego, że obywatel wpada w pułapkę.

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 18 kwietnia 2018 r. nie podzielił stanowiska Rzecznika Praw Obywatelskich i potwierdził, iż organy podatkowe – mogą w drodze analogii legis – stosować instytucję skargi pauliańskiej również do zobowiązań podatkowych. Po wydaniu przedmiotowego orzeczenia – podatnicy mogą spodziewać się zintensyfikowanych działań organów podatkowych związanych z podjętymi przez podatników działaniami zmierzającymi do uniknięcia odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe.